ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ και ο τρίτος τομέας της οικονομίας

Συνέντευξη του Ανδρέα Ν. Λύτρα Καθηγητή Κοινωνιολογίας

στο Βασίλη Τακτικό στο πλαίσιο της έρευνας του Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικής Οικονομίας για το μέλλον της μισθωτής εργασίας.

Ο Ανδρέ­ας Ν. Λύτρας γεν­νή­θη­κε στα Ιωάν­νι­να. Είναι Καθη­γη­τής Κοι­νω­νιο­λο­γί­ας. Διδά­σκει από το 1990 στο Τμή­μα Κοι­νω­νιο­λο­γί­ας του Παντεί­ου Πανε­πι­στη­μί­ου. Έχει δια­τε­λέ­σει διευ­θυ­ντής του Εθνι­κού Ινστι­τού­του Εργα­σί­ας, διευ­θυ­ντής της Εθνι­κής Σχο­λής Δημό­σιας Διοί­κη­σης και διοι­κη­τής στο ΓΝΑ “Κορ­για­λέ­νειο — Μπε­νά­κειο, ΕΕΣ”. Βιβλία του έχουν εντα­χθεί σε βιβλιο­θή­κες ξένων πανε­πι­στη­μί­ων. Επι­πλέ­ον, έχει εκπο­νή­σει και δημο­σιεύ­σει άρθρα, συμ­με­το­χές σε συλ­λο­γι­κά έργα και ανα­κοι­νώ­σεις σε συνέ­δρια. Ως Ινστι­τού­το Μελε­τών Κοι­νω­νι­κής Οικο­νο­μί­ας ζητή­σα­με την επι­στη­μο­νι­κή του άπο­ψη για θέμα­τα που σχε­τί­ζο­νται  με  το μέλ­λον της μισθω­τής εργα­σί­ας σε σχέ­ση με τις επι­δρά­σεις των νέων  τεχνο­λο­γιών στη παρα­γω­γή και την επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τα .

1. Ποιο είναι το μέλ­λον της μισθω­τής εργα­σί­ας σε σχέ­ση με τις νέες τεχνο­λο­γί­ες και την προ­σφο­ρά εργα­σί­ας. Θα είναι επαρ­κής η ζήτη­ση στο άμε­σο μέλ­λον από το κρά­τος και την αγο­ρά ή βρι­σκό­μα­στε αντι­κει­με­νι­κά σε μια φθί­νου­σα πορεία και πρέ­πει να ανα­ζη­τη­θούν άλλες μορ­φές εργασίας;

Α.Ν. Λύτρας: Η σύντο­μη και ασφα­λής απά­ντη­ση θα μοιά­ζει μάλ­λον με τα γνω­μι­κά του μάντη Κάλ­χα, παρά με μια έγκυ­ρη επι­στη­μο­νι­κή προ­σέγ­γι­ση. Δια­λέ­γω, λοι­πόν, μια πιο σύν­θε­τη, αλλά και όσο γίνε­ται πιο συνε­κτι­κή εκτίμηση.

• 1) Από θεω­ρη­τι­κής άπο­ψης, όσο και αν αυτό φαί­νε­ται περί­ερ­γο, υπάρ­χει από­λυ­τη συμ­φω­νία ανά­με­σα στην κλα­σι­κή πολι­τι­κή οικο­νο­μία (φιλε­λευ­θε­ρι­σμός) και τον κλα­σι­κό μαρ­ξι­σμό (με αντί­θε­τες αξιο­λο­γή­σεις, σε σχέ­ση με τις ιδιό­τη­τες της μισθω­τής εργα­σί­ας), σχε­τι­κά με τη μεγά­λη χρη­σι­μό­τη­τα της μισθω­τής εργα­σί­ας στον καπι­τα­λι­σμό, ως τη μονα­δι­κή πηγή του κεφα­λαιο­κρα­τι­κού κέρ­δους. Επο­μέ­νως, όσο ο καπι­τα­λι­σμός επι­βιώ­νει και ανα­πτύσ­σε­ται, υπάρ­χει η μέγι­στη ανά­γκη για την ύπαρ­ξη της μισθω­τής υπα­γω­γής, δηλα­δή της μισθω­τής εργα­σί­ας. Ακό­μη, για να επι­τευ­χθούν υψη­λό­τε­ροι ρυθ­μοί ανά­πτυ­ξης τόσο ετη­σί­ως όσο και στις μεγά­λες διάρ­κειες απαι­τεί­ται η συνε­χής αύξη­ση του αριθ­μού και της ανα­λο­γί­ας των μισθω­τών εργαζομένων

.

• 2) Αυτές οι θεω­ρη­τι­κές εκτι­μή­σεις και στρα­τη­γι­κές, που ακού­γο­νται και ως προ­γνώ­σεις, επι­βε­βαιώ­νο­νται πλή­ρως από τις τάσεις των ποσο­τι­κών δεδο­μέ­νων της μισθω­τής εργα­σί­ας στις μεγά­λες διάρ­κειες, αλλά και την πρό­σφα­τη περί­ο­δο, παρά τους συγκυ­ρια­κούς σπα­σμούς της δια­φο­ρε­τι­κής συμπε­ρι­φο­ράς των ανα­λο­γιών. Αυτή η δια­πί­στω­ση ισχύ­ει, απο­λύ­τως και πλέ­ον, στις πολύ προηγ­μέ­νες χώρες, με ανα­λο­γί­ες των μισθω­τών κοντά ή πάνω από 90% της απα­σχό­λη­σης. Ισχύ­ει, με κάποιες δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις, και για τις χώρες που εκσυγ­χρο­νί­ζο­νται ταχύ­τα­τα και συνα­γω­νί­ζο­νται μετα­ξύ τους στον περιο­ρι­σμό των υπό­λοι­πων καθε­στώ­των απα­σχό­λη­σης και τη διεύ­ρυν­ση του ποσο­στού των μισθω­τών. Οι νέες ομά­δες των μισθω­τών, πιε­ζό­με­νες από το σφο­δρό αντα­γω­νι­σμό, εντάσ­σο­νται περισ­σό­τε­ρο σε ευέ­λι­κτα καθε­στώ­τα εργα­σί­ας και ιδί­ως στη φθη­νό­τε­ρη μερι­κή απασχόληση.

• 3) Οι πρό­σφα­τες εξε­λί­ξεις στην οργά­νω­ση της εργα­σί­ας έφε­ραν στο προ­σκή­νιο ένα νέο φαι­νό­με­νο. Πολύ πρω­το­πό­ρες και κερ­δο­φό­ρες επι­χει­ρή­σεις χρη­σι­μο­ποιούν εργα­ζό­με­νους, που μοιά­ζουν με αυτο­α­πα­σχο­λού­με­νους, συχνά από από­στα­ση από την έδρα τους και οργα­νω­μέ­νους σε αυτό-διευ­θυ­νό­με­νες ομά­δες εργα­σί­ας ή σε παράλ­λη­λα δίκτυα, διευ­κο­λυ­νό­με­να από την πλη­ρο­φο­ρι­κή και επι­κοι­νω­νια­κή τεχνολογία.

• 4) Οι καπι­τα­λι­στι­κές χώρες έχουν ανά­γκη, προ­κει­μέ­νου να επι­τυγ­χά­νουν συνε­χώς υψη­λό­τε­ρους ρυθ­μούς ανά­πτυ­ξης και μεγα­λύ­τε­ρη μάζα εθνι­κού πλού­του, νέες αυξα­νό­με­νες ανθρώ­πι­νες δυνά­μεις. Έχο­ντας όμως φθά­σει σε κορυ­φαία επί­πε­δα ενσω­μά­τω­σης των ικα­νών και δια­θέ­σι­μων για εργα­σία (80–90%), αυτή η προ­ο­πτι­κή φαί­νε­ται αδύ­να­τη με συμ­βα­τι­κούς όρους. Οι εναλ­λα­κτι­κές λύσεις είναι πρα­κτι­κά δύο: είτε η ενσω­μά­τω­ση νέων μετα­να­στών στους ανα­πτυγ­μέ­νους τομείς είτε η επι­νό­η­ση νέων αντι­κει­μέ­νων και τομέ­ων οικο­νο­μι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας (ή ακό­μη και αξιο­ποί­η­ση γνω­στών, αλλά προς στιγ­μήν περι­θω­ρια­κών αντι­κει­μέ­νων παραγωγής).

Η ίδια η οικο­νο­μι­κή ανά­γκη, που γέν­νη­σε την απαί­τη­ση για την παρα­γω­γι­κή επέ­κτα­ση, δημιουρ­γεί την δυνα­τό­τη­τα για τη διεύ­ρυν­ση των κερ­δών, μέσω της μεί­ω­σης των εξό­δων των επι­χει­ρη­μα­τιών (συνή­θως φορο­λο­γι­κών, αρκε­τές φορές με τη συν­δρο­μή της «δια­φη­μι­στι­κής ενί­σχυ­σης» των brand names των επι­χει­ρή­σε­ων). Αυτή η εκβο­λή των εμμο­νι­κών προ­σπα­θειών της ιδιω­τι­κής επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τας για την πραγ­μα­το­ποί­η­ση κερ­δών είτε με την πρό­σθε­ση νέων εσό­δων (κλα­σι­κή κερ­δο­σκο­πία) είτε με την αφαί­ρε­ση εξό­δων (η επι­νό­η­ση της φορο­λο­γι­κής ελά­φρυν­σης με τη χρη­μα­το­δό­τη­ση της κοι­νω­νι­κής οικο­νο­μί­ας) διευ­ρύ­νει τις δικές μας προσ­δο­κί­ες για την εδραί­ω­ση του κοι­νω­νι­κού τομέα, ως τον ισχυ­ρό συμπλη­ρω­μα­τι­κό οικο­νο­μι­κό τομέα, δίπλα στην αγο­ρά και το κράτος.

Αυτή η δυνα­τό­τη­τα είναι ταυ­τό­χρο­να μια ευκαι­ρία για τις κοι­νω­νί­ες μας, για περισ­σό­τε­ρη μέρι­μνα για τα μεγά­λα κοι­νω­νι­κά προ­βλή­μα­τα που έχουν μεί­νει ανε­πί­λυ­τα (οικο­λο­γία, ανι­σό­τη­τες, φτώ­χεια, κοι­νω­νι­κοί απο­κλει­σμοί, περι­θω­ριο­ποί­η­ση), για ένα εναλ­λα­κτι­κό πλαί­σιο παρα­γω­γής, με κοι­νω­νι­κές και­νο­το­μί­ες και χρή­σι­μες οικο­νο­μι­κές πρω­το­βου­λί­ες, και για ένα μεγα­λύ­τε­ρο αριθ­μό εργα­ζο­μέ­νων που έχουν απε­λευ­θε­ρω­θεί από τις δου­λεί­ες της μισθω­τής εργασίας.

        2. Στον ευρω­παϊ­κό χώρο τον οποίο ανή­κου­με, το ΑΕΠ στον πρω­το­γε­νή και δευ­τε­ρο­γε­νή τομέα είναι περί­που στο 20% και η απα­σχό­λη­ση σ’ αυτούς τους τομείς γύρω στο 22%. Αν συμπε­ρι­λά­βου­με στην υλι­κή παρα­γω­γή τις κατα­σκευ­ές και τις μετα­φο­ρές το ποσο­στό ανε­βαί­νει ενδε­χο­μέ­νως κοντά στο 30%. Αν λάβου­με υπό­ψη ότι η απα­σχό­λη­ση είναι γύρω στο 15% είναι η απα­σχό­λη­ση στο δημό­σιο τομέα και η εκτί­μη­ση αυτή είναι σωστή, τότε ένα ποσο­στό 50%-60% πρέ­πει να καλυ­φθεί από το εμπό­ριο – υπη­ρε­σί­ες – του­ρι­σμό. Με αυτά τα δεδο­μέ­να πόσο είναι εφι­κτό να υπάρ­χει προ­σφο­ρά εργα­σί­ας για όλους, όταν διαρ­κώς συρ­ρι­κνώ­νε­ται η υλι­κή παρα­γω­γή και η πραγ­μα­τι­κή οικονομία;

Α.Ν. Λύτρας: Τα δεδο­μέ­να που επι­κα­λεί­στε είναι πολύ κοντά στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, όπως φαί­νε­ται στα δύο ακό­λου­θα δια­γράμ­μα­τα. Είναι μια από τις ιδιαι­τε­ρό­τη­τες του καπι­τα­λι­σμού. Tο μόνο πραγ­μα­τι­κό και υλι­κό απο­τέ­λε­σμα που απο­τι­μά είναι το κέρ­δος, τόσο ως μάζα όσο και ως ανα­λο­γία σε σχέ­ση προς το επεν­δυ­μέ­νο κεφά­λαιο. Υπο­δει­κνύ­ε­ται μάλι­στα ότι με αυτόν τον τρό­πο οι υπη­ρε­σί­ες είναι ο πιο απο­δο­τι­κός τομέ­ας παρα­γω­γής της σύγ­χρο­νης επο­χής στις ανα­πτυγ­μέ­νες χώρες.

Ο ίδιος τομέ­ας απο­λο­γι­στι­κά απα­σχο­λεί τον τερά­στιο αριθ­μό των εργα­ζο­μέ­νων. Η «απί­στευ­τα» υψη­λή ανα­λο­γία των εργα­ζο­μέ­νων και ιδί­ως των μισθω­τών δημιουρ­γεί σίγου­ρα εντυ­πώ­σεις. Η υλι­κή παρέμ­βα­ση των μισθω­τών στις υπη­ρε­σί­ες είναι, να μετα­τρέ­πουν τις διε­θνείς συναλ­λα­γές (τρα­πε­ζι­κές εργα­σί­ες, χον­δρι­κό εμπό­ριο, μετα­φο­ρές, απο­θή­κευ­ση, ασφά­λειες προ­σώ­πων και εμπο­ρευ­μά­των, εξα­γω­γή του­ρι­στι­κών υπη­ρε­σιών που κατα­να­λώ­νο­νται εντός της χώρας, εμπό­ριο χρή­μα­τος) και τα παρε­πό­με­να τους στις εθνι­κές συναλ­λα­γές (επι­σι­τι­σμός, λια­νι­κό εμπό­ριο, ενοι­κιά­σεις ακι­νή­των και τρο­χο­φό­ρων κλπ) σε επι­χει­ρη­μα­τι­κά κέρδη.

Συμ­βο­λι­κά τα κέρ­δη των ανα­πτυγ­μέ­νων χωρών παρά­γο­νται από τις άνι­σες και ασύμ­με­τρες οικο­νο­μι­κές σχέ­σεις, τις οποί­ες ανα­πτύσ­σουν συστη­μα­τι­κά με τις λιγό­τε­ρο ανα­πτυγ­μέ­νες χώρες. Εντε­λώς σχη­μα­τι­κά, όσα εμπο­ρεύ­μα­τα παρά­γο­νται φθη­νό­τε­ρα στις πιο φτω­χές χώρες πωλού­νται (σε ένα σύν­θε­το ισο­ζύ­γιο συναλ­λα­γών) ακρι­βό­τε­ρα στις πλού­σιες χώρες.

Η ανθρώ­πι­νη εργα­σία και ιδί­ως η μισθω­τή εργα­σία συμ­βάλ­λει απο­φα­σι­στι­κά στην πραγ­μα­το­ποί­η­ση της ουσια­στι­κής ύλης της οικο­νο­μί­ας, δηλα­δή των κερ­δών των επι­χει­ρή­σε­ων. Γι’ αυτό ακρι­βώς υπάρ­χει η φρε­νί­τι­δα για τη γνω­στή «εξω­στρέ­φεια» των εργα­ζο­μέ­νων. Οι ίδιοι οι εργα­ζό­με­νοι ευνο­ού­νται από κάποιες από τις δια­στά­σεις αυτών σχέ­σε­ων. Δου­λεύ­ουν σε λιγό­τε­ρο κοπιώ­δεις εργα­σί­ες. Νέμο­νται υψη­λό­τε­ρου εισο­δή­μα­τος από τους εργα­ζό­με­νους στις φτω­χές χώρες. Μπο­ρούν να αγο­ρά­ζουν περισ­σό­τε­ρα και σχε­τι­κά φθη­νό­τε­ρα αγα­θά από ό, τι αν τα παρή­γα­γαν οι ίδιοι.

Ένα όμως γεγο­νός είναι αδιαμ­φι­σβή­τη­το: οι επι­χει­ρη­μα­τί­ες σε αυτή τη σχέ­ση νέμο­νται τερά­στια κέρ­δη, τόσο σε μάζα όσο και σε ανα­λο­γί­ες επί του κεφα­λαί­ου τους. Τίπο­τα το μετα­φυ­σι­κό δεν υπάρ­χει σε αυτή την κατά­στα­ση. Απου­σιά­ζει απλώς κάθε δημιουρ­γι­κό­τη­τα, σε σχέ­ση με την υλι­κή παρα­γω­γή. Περισ­σεύ­ουν όμως οι επι­νο­ή­σεις. Μερι­κές από αυτές βύθι­σαν βέβαια την  παγκό­σμια οικο­νο­μία στο χάος. Ακό­μη περι­μέ­νου­με να μετα­νο­ή­σουν κάποιοι για τις οικο­νο­μι­κές επι­λο­γές τους. Εκεί­νοι περι­μέ­νουν άλλο πράγ­μα: “business as usual” (επι­χει­ρη­μα­τι­κή δρά­ση όπως συνή­θως) και κερ­δο­σκο­πι­κή “come back”)

Source: Eurostat 2013.

3. Πόσο βιώ­σι­μη μπο­ρεί να είναι μια οικο­νο­μία με ελλείμ­μα­τα και δημό­σιο χρέ­ος, όταν το κρά­τος δαπα­νά ένα υψη­λό ποσο­στό του ΑΕΠ 40%-45% και απα­σχο­λεί ένα ποσο­στό του εργα­τι­κού δυνα­μι­κού γύρω στο 15%. Ο κρα­τι­κός παρεμ­βα­τι­σμός σ’ αυτήν την περί­πτω­ση μειώ­νει ή αυξά­νει τις ανισότητες;

Α.Ν. Λύτρας: Το μεγά­λο κρά­τος ή άλλως το κοι­νω­νι­κό κρά­τος είναι ένα ιστο­ρι­κό δημιούρ­γη­μα της μεί­ζο­νος κρί­σης του καπι­τα­λι­σμού (του 1929–30). Η δια­μόρ­φω­ση ευρύ­τα­των δημό­σιων δομών και η εξαι­ρε­τι­κά μεγά­λη απα­σχό­λη­ση στο Δημό­σιο συνο­δεύ­ουν τις εκτε­τα­μέ­νες και άγνω­στες μέχρι τότε δια­στά­σεις των κοι­νω­νι­κών δικαιω­μά­των (δωρε­άν εκπαί­δευ­ση, συστή­μα­τα υγεί­ας, δημό­σια συστή­μα­τα κοι­νω­νι­κής ασφά­λι­σης και συντα­ξιο­δό­τη­σης στην Ευρώ­πη, παρο­χές κοι­νω­νι­κής κατοι­κί­ας, προ­στα­σία της μητρό­τη­τας και των παι­διών). Η συγκρό­τη­ση του μεγά­λου κρά­τους είναι απο­τέ­λε­σμα της ουσια­στι­κής κατάρ­ρευ­σης του καπι­τα­λι­σμού και μέσο για την ανα­νέ­ω­ση του∙ και αυτός πράγ­μα­τι ανα­νε­ώ­θη­κε. Αυτό το μοντέ­λο κρά­τους στα­δια­κά περιο­ρί­στη­κε, κάτω από την επί­δρα­ση των συντη­ρη­τι­κό­τε­ρων πολι­τι­κών δυνά­με­ων (νέο-φιλε­λευ­θε­ρι­σμός) και την έμπνευ­ση της νέας εκδο­χής της νεο­κλα­σι­κής οικο­νο­μι­κής θεωρίας.

Τα εργα­λεία αυτής της θερα­πευ­τι­κής των ασθε­νειών της αγο­ράς, ωστό­σο, χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν και πρό­σφα­τα από τις ΗΠΑ και την Ιαπω­νία. Τι έκα­ναν; Αύξη­σαν το ήδη μεγά­λο δημό­σιο χρέ­ος τους (στην Ιαπω­νία στο 245% και στις ΗΠΑ το 114% του ΑΕΠ περί­που) και το έλλειμ­μα του κρα­τι­κού προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού τους, προ­κει­μέ­νου να αντι­με­τω­πί­σουν την κρί­ση του 2007–8. Συγκρά­τη­σαν έτσι την ανερ­γία και μετά την μεί­ω­σαν σε πολύ ανε­κτά για τον πλη­θυ­σμό επί­πε­δα. Στην Ευρώ­πη έκα­ναν το αντί­θε­το: επέ­λε­ξαν τη λιτό­τη­τα και τον περιο­ρι­σμό των δημό­σιων δαπα­νών. Το απο­τέ­λε­σμα ήταν η εκρη­κτι­κή αύξη­ση της ανερ­γί­ας στην Ισπα­νία, την Ελλά­δα, την Πορ­το­γα­λία, την Ιτα­λία κλπ. Όλα, λοι­πόν, είναι θέμα­τα επι­λο­γών και στό­χων. Το εκτε­τα­μέ­νο κρά­τος έχει σίγου­ρα μεγά­λο κόστος που επι­βα­ρύ­νει την φορο­λο­γία και κυρί­ως επι­βάλ­λει τη βαριά επι­τρο­πεία σε κάθε διά­στα­ση της καθη­με­ρι­νής δρά­σης, αλλά και ολό­κλη­ρης της ζωής των πολιτών.

Είναι μηχα­νι­σμός κυριαρ­χί­ας και αυτό φαί­νε­ται αδρά σε κάθε περί­πτω­ση. Οι τελευ­ταί­ες δια­πι­στώ­σεις είναι η χρή­σι­μη γέφυ­ρα για να σχο­λιά­σω το δεύ­τε­ρο σκέ­λος του ερω­τή­μα­τος. Το σύγ­χρο­νο κρά­τος απει­κο­νί­ζει τον μεγα­λύ­τε­ρο εργο­δό­τη και τον μεγα­λύ­τε­ρο κατα­να­λω­τή. Όταν το δημό­σιο κάνει δια­γω­νι­σμούς και προ­μή­θειες ή κάνει δημό­σια έργα μετα­βι­βά­ζει το δημό­σιο χρή­μα στους επι­χει­ρη­μα­τί­ες και έτσι αυτοί δημιουρ­γούν υψη­λά κέρ­δη. Αν εκτι­μή­σου­με ότι στις σύγ­χρο­νες κοι­νω­νί­ες εκπρο­σω­πού­νται βασι­κά τα στρώ­μα­τα μισθω­τών (η μεγά­λη πλειο­νό­τη­τα), οι αυτο­α­πα­σχο­λού­με­νοι ή ακό­μη οι μικροί εργο­δό­τες και οι κάτο­χοι μεγά­λων επι­χει­ρή­σε­ων (η ισχνή μειο­νό­τη­τα), τότε το κρά­τος ενερ­γεί με τον ακό­λου­θο τρό­πο: από τη μεγά­λη μάζα των μισθω­τών συλ­λέ­γει κυρί­ως τους έμμε­σους φόρους, από τα μεσαία εισο­δή­μα­τα συλ­λέ­γει έμμε­σους και άμε­σους φόρους και από τους κατό­χους μεγά­λων επι­χει­ρή­σε­ων συλ­λέ­γει κυρί­ως φόρους από το εισό­δη­μα, αλλά ταυ­τό­χρο­να τούς μετα­βι­βά­ζει το μεί­ζον μέρος των δημό­σιων δαπα­νών (όσα υπο­λεί­πο­νται από την κατα­βο­λή των μισθών και τις λοι­πές κρα­τι­κές υποχρεώσεις).

Προ­φα­νώς οι κοι­νω­νι­κές ανι­σό­τη­τες σε αυτές τις δια­δι­κα­σί­ες διευ­ρύ­νο­νται περαι­τέ­ρω. Οφεί­λου­με, παράλ­λη­λα, να σκε­φτό­μα­στε ότι χωρίς άλλη εναλ­λα­κτι­κή επι­λο­γή, το κρά­τος προ­σφέ­ρει στους λιγό­τε­ρο ευνοη­μέ­νους το ελά­χι­στο και του­λά­χι­στον απο­δε­κτό επί­πε­δο δια­βί­ω­σης. Η παλαιό­τε­ρη φιλαν­θρω­πία παρεί­χε στην γενι­κή της ιστο­ρία ελά­χι­στα απο­τε­λέ­σμα­τα, αλλά αρκε­τά αίσχη και υπο­κρι­σί­ες. Σε κάθε περί­πτω­ση οι βασι­κές οικο­νο­μι­κές δια­μαρ­τυ­ρί­ες ένα­ντι του εκτε­τα­μέ­νου κρά­τους προ­έρ­χο­νται από τα μεσαία εισο­δή­μα­τα. Οι φορείς τους θεω­ρούν ότι δίνουν πολ­λά και λαμ­βά­νουν σχε­δόν τίπο­τα. Η μεγά­λη μάζα των μισθω­τών πάντα δια­μαρ­τύ­ρε­ται για το χαμη­λό­τε­ρο επί­πε­δο της ποιό­τη­τας των υπη­ρε­σιών, ένα­ντι αυτού που θα έπρε­πε να απολαύει.

Οι επι­τυ­χη­μέ­νοι κάτο­χοι των μεγά­λων επι­χει­ρή­σε­ων, ενώ κερ­δί­ζουν εξαι­ρε­τι­κές απο­δό­σεις από το Δημό­σιο, ασκούν συνή­θως την ειρω­νι­κή κρι­τι­κή τους προς τις αγκυ­λώ­σεις και τις δυσλει­τουρ­γί­ες του κρά­τους. Είναι η λαμπρή σύν­θε­ση της αντί­θε­σης στο κόστος (μεσαία εισο­δή­μα­τα), της ανι­κα­νο­ποί­η­της ανο­χής στην παρού­σα ή επι­κεί­με­νη απο­σύν­θε­ση (η μεγά­λη μάζα των μισθω­τών) και της σαφέ­στα­της προσ­δο­κί­ας των επι­χει­ρη­μα­τιών να παρα­λά­βουν δωρε­άν ή πολύ φτη­νά τις Δημό­σιες δομές και λει­τουρ­γί­ες. Εκτός αν συμ­βεί κάτι άλλο: η ανά­πτυ­ξη πρω­το­βου­λιών της κοι­νω­νι­κής και αλλη­λέγ­γυας οικο­νο­μί­ας, από τους συλ­λο­γι­κούς φορείς της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών. Αυτές οι πρω­το­βου­λί­ες θα περιο­ρί­σουν το κρά­τος, χωρίς να περιο­ρί­σουν τις κοι­νω­νι­κές ωφέ­λειες. Αυτή η επι­λο­γή, όμως, απαι­τεί συγκρο­τη­μέ­νο υπο­κεί­με­νο, προσ­διο­ρι­σμέ­νη και πολι­τι­κά αξιο­ποι­ή­σι­μη στρα­τη­γι­κή, συσχε­τι­σμό κοι­νω­νι­κών δυνά­με­ων και τελε­σφό­ρες συμ­μα­χί­ες. Μέχρι τότε οι οπα­δοί του Hayek και του Friedman και οι πιο συντη­ρη­τι­κοί (νέο-φιλε­λεύ­θε­ροι) πολι­τι­κοί παρά­γο­ντες θα γλε­ντά­νε με την κοι­νω­νι­κή αδρά­νεια και θα νέμο­νται των κρα­τι­κών ωφελειών.

     4. Τι ποσο­στό κατα­λαμ­βά­νει ο συγκε­ντρω­ποι­η­μέ­νος τομέ­ας της ενέρ­γειας στο ΑΕΠ και ποιο ποσο­στό της απασχόλησης;

Α.Ν. Λύτρας: Σύμ­φω­να με τα δεδο­μέ­να που έχω ήδη παρα­θέ­σει ο τομέ­ας της παρα­γω­γής ενέρ­γειας απο­τε­λεί κλά­σμα της εν γένει βιο­μη­χα­νι­κής παρα­γω­γής (δευ­τε­ρο­γε­νής), μαζί με τις εξο­ρύ­ξεις, τη μετα­ποί­η­ση (η κλα­σι­κή βιο­μη­χα­νία) και τις κατα­σκευ­ές (είτε δημό­σιων και ιδιω­τι­κών υπο­δο­μών είτε κατοι­κιών και κατα­στη­μά­των κλπ). Ανα­λό­γως προς την εθνι­κή οικο­νο­μία την οποία εξε­τά­ζου­με και τις ιδιο­μορ­φί­ες της (ύπαρ­ξη ή απου­σία φυσι­κών πόρων) η ανα­λο­γία κυμαί­νε­ται σε μάλ­λον χαμη­λά επίπεδα.

Μεγα­λύ­τε­ρη ανα­λο­γία παρα­τη­ρεί­ται στις λεγό­με­νες πετρε­λαιο­πα­ρα­γω­γές χώρες που είναι όμως λιγό­τε­ρο ανα­πτυγ­μέ­νες και χαρα­κτη­ρί­ζο­νται από τη λεγό­με­νη «μονο­με­ρή» οικο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη. Σε παρό­μοια επί­πε­δα με την κατα­νο­μή του ΑΕΠ βρί­σκε­ται και η ανα­λο­γία της απα­σχό­λη­σης. Οι σπα­σμοί των πιο σημα­ντι­κών δια­φο­ρών δια­πι­στώ­νε­ται σε περιό­δους βιο­μη­χα­νι­κής αλλα­γής. Για παρά­δειγ­μα την περί­ο­δο της εγκα­τά­λει­ψης του άνθρα­κα υπήρ­ξαν μεγά­λες δια­κυ­μάν­σεις τόσο στη συνει­σφο­ρά των κλά­δων της ενέρ­γειας στο ΑΕΠ όσο και την απα­σχό­λη­ση. Έχε­τε πάντως δίκιο ότι ο κλά­δος της ενέρ­γειας έχει μεγά­λη συγκέ­ντρω­ση σε επι­χει­ρή­σεις και απα­σχό­λη­σης σε ενιαί­ους εργοδότες.

5. Ποια είναι τα περι­θώ­ρια ανά­πτυ­ξης των άυλων υπη­ρε­σιών και της απα­σχό­λη­σης σ’ αυτές τις υπη­ρε­σί­ες, όταν οι νέες τεχνο­λο­γί­ες απο­δε­δειγ­μέ­να περιο­ρί­ζουν την απα­σχό­λη­ση στις χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κές ανταλ­λα­γές και στις πωλή­σεις μέσω της ηλε­κτρο­νο­ποί­η­σης και αυτο­μα­το­ποί­η­σης των δια­δι­κα­σιών (e-shop, e-bankingκ.λ.π.);

Α.Ν. Λύτρας: Είναι εξαι­ρε­τι­κά δύσκο­λο να γίνουν ασφα­λείς προ­βλέ­ψεις τόσο για το είδος των νέων επεν­δύ­σε­ων, μαζί με τους αυτο­μα­τι­σμούς που συνε­πι­φέ­ρουν, όσο και για το μέγε­θος ή το είδος της απα­σχό­λη­σης στους τομείς της επι­χει­ρη­μα­τι­κής αιχ­μής. Όλες οι προη­γού­με­νες εμπει­ρί­ες μας παρέ­χουν την ασφα­λή απο­λο­γι­στι­κή ένδει­ξη, ότι οι επεν­δύ­σεις σε και­νο­τό­μους τομείς και οι μέχρι τώρα αυτο­μα­τι­σμοί αύξη­σαν και δεν μεί­ω­σαν την απα­σχό­λη­ση στις εθνι­κές οικο­νο­μί­ες που παρου­σιά­στη­καν. Υπήρ­ξε βέβαια μια αν-ευθύ­γραμ­μη εξέλιξη.

Οι και­νο­τό­μες επεν­δύ­σεις και οι αυτο­μα­τι­σμοί είναι απαι­τη­τι­κά σε κεφά­λαιο εγχει­ρή­μα­τα. Τα πρό­σθε­τα χρή­μα­τα βρί­σκο­νται από τον συγκυ­ρια­κό περιο­ρι­σμό (είτε σε μια επι­χεί­ρη­ση είτε σε ένα ολό­κλη­ρο κλά­δο) των εργα­ζο­μέ­νων (και άρα του αντί­στοι­χου μισθο­λο­γι­κού βάρους). Η ροπή προς τις απο­λύ­σεις δημιουρ­γεί μια νέα μάζα ανέρ­γων που στα­δια­κά περιο­ρί­ζει τις οικο­νο­μι­κές απαι­τή­σεις της, είτε από φόβο για το μέλ­λον (που τονί­ζε­ται από τις ανα­πό­δει­κτες προ­βλέ­ψεις περί ευθεί­ας υπο­κα­τά­στα­σής τους από τα αυτό­μα­τα συστή­μα­τα) είτε από τις στε­ρή­σεις που συνε­πι­φέ­ρει η κατά­στα­ση της ανερ­γί­ας είτε ακό­μη και από την υπαρ­κτή «μάστι­γα της πεί­νας», προ­κει­μέ­νου να επα­νέλ­θει στην απα­σχό­λη­ση και να απο­κτή­σει ένα εισόδημα.

Αυτό που είναι δύσκο­λο να συνει­δη­το­ποι­ή­σει ο μέσος άνθρω­πος είναι το γεγο­νός ότι η ίδια η εργα­σία απο­τε­λεί ισο­δύ­να­μο εμπό­ρευ­μα, όπως όλα τα άλλα εμπο­ρεύ­μα­τα, και η τιμή της δια­κυ­μαί­νε­ται κατά τη συναλ­λα­κτι­κή δια­δι­κα­σία. Όταν η τιμή της εργα­σί­ας εκτι­μη­θεί πως είναι συμ­φέ­ρου­σα, κινη­το­ποιεί, είτε αυτο­τε­λώς είτε συν­δυα­στι­κά με τις υπάρ­χου­σες επεν­δύ­σεις, το ενδια­φέ­ρον των επι­χει­ρη­μα­τιών. Αυτό σημαί­νει, πως είτε οι και­νο­τό­μες επι­χει­ρή­σεις θα απορ­ρο­φή­σουν ισο­δύ­να­μο ή και περισ­σό­τε­ρο ανθρώ­πι­νο δυνα­μι­κό, σε σχέ­ση με αυτό που απέ­λυ­σαν, με πολύ χαμη­λό­τε­ρο μισθο­λο­γι­κό κόστος, είτε νέες επι­χει­ρή­σεις θα δημιουρ­γη­θούν και θα επεν­δύ­σουν στο πολύ χαμη­λό και άρα συμ­φέ­ρον κόστος του εμπο­ρεύ­μα­τος: «ανθρώ­πι­νη εργασία».

Ένα χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα ανα­φέ­ρε­ται από τον Π. Γκλοτζ (P. Glotz: Μανι­φέ­στο για τη Νέα Ευρω­παϊ­κή Αρι­στε­ρά). Στις ΗΠΑ την επο­χή της δυνα­μι­κής εμφά­νι­σης της πλη­ρο­φο­ρι­κής τεχνο­λο­γί­ας στην αγο­ρά, η IBM δημιούρ­γη­σε μερι­κές δεκά­δες χιλιά­δες νέες θέσεις εργα­σί­ας (ελά­χι­στες για την εθνι­κή οικο­νο­μία), αλλά μια νέα επέν­δυ­ση (σε παρα­γω­γή Pizza) στον κλά­δο του επι­σι­τι­σμού, με τη χρή­ση της και­νο­τό­μου μεθό­δου της “home delivery” (δια­νο­μής κατ’ οίκον) απα­σχό­λη­σε πολ­λές-πολ­λές δεκά­δες χιλιά­δες νέους απα­σχο­λού­με­νους. Μόνο που οι τελευ­ταί­οι ήταν χαμη­λό­μι­σθοι και με ελά­χι­στες καλύψεις.

Δεν θα υπήρ­χαν οι δια­θέ­σι­μοι για αυτή την απα­σχό­λη­ση και αμοι­βή, αν δεν είχε μεσο­λα­βή­σει η επί­δρα­ση των εκσυγ­χρο­νι­σμών και, μετα­ξύ αυτών, των αυτο­μα­τι­σμών. «Περισ­σό­τε­ροι, αλλά πολύ φθη­νό­τε­ρου κόστους, εργα­ζό­με­νοι» είναι το μήνυ­μα που μας δια­βι­βά­ζουν οι προη­γού­με­νες εμπει­ρί­ες για την τεχνο­λο­γία. Όσο οι εμπο­ρευ­μα­τι­κές σχέ­σεις στην αγο­ρά δια­πνέ­ο­νται από τους ίδιους κανό­νες συναλ­λα­γής, δια­φαί­νε­ται ότι θα συμ­βαί­νει το ίδιο ή κάτι ανά­λο­γο. Εφό­σον αυτές οι σχέ­σεις ξεπε­ρα­στούν με κάποιο τρό­πο και κάποια μελ­λο­ντι­κή συγκυ­ρία τότε βέβαια πολ­λά θα αλλά­ξουν. Τι ακρι­βώς; Κανείς δεν μπο­ρεί να γνω­ρί­ζει και όποιος τo κάνει, απλώς, δια­κιν­δυ­νεύ­ει να μπερ­δεύ­ει την πρό­γνω­ση με το τυχαίο απο­τέ­λε­σμα του παι­γνί­ου των ζαριών.

Συμπε­ρα­σμα­τι­κά και νέες, έστω ορια­κά περισ­σό­τε­ρες, άυλες υπη­ρε­σί­ες μπο­ρούν να δημιουρ­γη­θούν και μεγα­λύ­τε­ρη απα­σχό­λη­ση μπο­ρεί να παρα­τη­ρη­θεί στο μέλ­λον. Το κόστος εργα­σί­ας σε αυτές τις συν­θή­κες θα συγκρα­τη­θεί, για να αυξη­θούν τα κέρ­δη. Αυτή είναι η γνω­στή εξί­σω­ση των τεχνο­λο­γι­κών επιτευγμάτων!

6. Τι μπο­ρεί να γίνει με το πλε­ο­νά­ζον ανθρώ­πι­νο δυνα­μι­κό υπό αυτές τις συν­θή­κες όταν και στο πεδίο της γνώ­σης και της εκπαί­δευ­σης μειώ­νε­ται η δια­με­σο­λά­βη­ση της συγκε­ντρο­ποί­η­σης των μεγά­λων επι­χει­ρή­σε­ων και οργα­νι­σμών; Πιο συγκε­κρι­μέ­να όταν οι υπη­ρε­σί­ες δια­δι­κτύ­ου αυξά­νουν την αυτο­ε­ξυ­πη­ρέ­τη­ση, την αυτο­μόρ­φω­ση, την αυτοαπασχόληση;

 

Α.Ν. Λύτρας: Πάντα στις οικο­νο­μί­ες της αγο­ράς υπήρ­χε το παράλ­λη­λο με την απα­σχό­λη­ση και «πλε­ο­νά­ζον» ανθρώ­πι­νο δυνα­μι­κό. Στην επο­χή της χει­ρο­τε­χνί­ας ήταν οι ανει­δί­κευ­τοι εργά­τες που ως ακτή­μο­νες είχαν ελά­χι­στες δυνα­τό­τη­τες έντα­ξης στις, κρί­σι­μες για την οικο­νο­μία, μονά­δες της παρα­γω­γής. Μετα­ξύ τους συμπε­ρι­λαμ­βά­νο­νταν οι γυναί­κες χωρίς κανέ­να εισό­δη­μα και κάμπο­σα παι­διά (αρκε­τά ορφα­νά). Η Βιο­μη­χα­νι­κή Επα­νά­στα­ση έκα­νε τους πρώ­ην ειδι­κευ­μέ­νους εργά­τες «πλε­ο­νά­ζο­ντες» και ενέ­τα­ξε τους ανει­δί­κευ­τους, τις γυναί­κες και τα παι­διά, σε πρω­το­φα­νείς μάζες και με ελά­χι­στους μισθούς στην απασχόληση.

Η δεύ­τε­ρη Βιο­μη­χα­νι­κή Επα­νά­στα­ση διεύ­ρυ­νε τις μάζες των ανει­δί­κευ­των με κορυ­φαίο τρό­πο και πρό­σθε­σε και κάμπο­σους ειδι­κευ­μέ­νους στη διοί­κη­ση και την οργά­νω­ση για να κατευ­θύ­νουν με επι­στη­μο­νι­κό τρό­πο τους πρώ­τους και να δια­χει­ρί­ζο­νται τη δια­δι­κα­σία. Η τρί­τη Βιο­μη­χα­νι­κή Επα­νά­στα­ση (την οποία ακό­μη βιώ­νου­με) απο­μά­κρυ­νε τα ειδι­κευ­μέ­να στε­λέ­χη της δια­δι­κα­σί­ας και ενο­ποί­η­σε την εργα­σία, μέσω της απλο­ποί­η­σης, που επι­τε­λούν οι μεγά­λες μάζες των εργα­ζο­μέ­νων είτε στις υπη­ρε­σί­ες είτε στη βιο­μη­χα­νία. Για να έχει επι­τυ­χία το εγχεί­ρη­μα έπρε­πε οι εργα­ζό­με­νοι να έχουν ένα προσ­διο­ρι­σμέ­νο επί­πε­δο γενι­κής παι­δεί­ας και πολ­λές περιο­δι­κές ανα­νε­ώ­σεις προ­σό­ντων, προ­κει­μέ­νου να μπο­ρούν να συνε­χί­σουν να απασχολούνται.

Εδώ γεν­νώ­νται κάποιες δυνα­τό­τη­τες για να βελ­τιω­θεί το μέσο επί­πε­δο του εργα­ζό­με­νου ανθρώ­πι­νου δυνα­μι­κού και να αξιο­ποι­η­θούν δυνα­τό­τη­τες εφό­σον δεν είναι απλώς εργα­λεια­κές για την απα­σχό­λη­ση. Αυτός ο σχε­τι­κός «πλε­ο­να­σμός» της γνω­στι­κής δυνα­τό­τη­τας των ατό­μων θα μπο­ρού­σε να απο­τε­λέ­σει ένα αξιο­ποι­ή­σι­μο κοι­νω­νι­κό «μέγε­θος». Χρειά­ζε­ται εντού­τοις συλ­λο­γι­κές προ­σπά­θειες και πολ­λές και­νο­το­μί­ες. Μέχρι τότε, οι προ­σπα­θού­ντες «πλε­ο­νά­ζο­ντες» θα αντα­γω­νί­ζο­νται μετα­ξύ τους για να απο­κτή­σουν πολ­λά πιστο­ποι­η­μέ­να προ­σό­ντα, τα οποία θα δια­θέ­τουν με ευε­λι­ξία και συνή­θως φθη­νό­τε­ρα στους υπο­ψή­φιους εργο­δό­τες τους. Αυτό θα γίνε­ται, όσο πιστεύ­ουν ότι είναι «πλε­ο­νά­ζο­ντες». Οι υπο­ψή­φιοι εργο­δό­τες τους τούς περι­μέ­νουν, ως ευέ­λι­κτα δια­θέ­σι­μους για την σκλη­ρή και απο­δο­τι­κή, καθη­με­ρι­νή ή περιο­δι­κή εργα­σία και τις ελά­χι­στες αξιώ­σεις τους. Μα αφού εκεί­νοι πιστεύ­ουν ότι είναι πλε­ο­νά­ζο­ντες….. , έ τότε ας διευ­ρύ­νου­με τη φαντα­σία και τους φόβους τους. Είναι χρή­σι­μο και αποδοτικό.

7. Εάν δεχθού­με ότι το δια­δί­κτυο αυξά­νει τις δυνα­τό­τη­τες απα­σχό­λη­σης, αυτό γίνε­ται μέσω της μισθω­τής εργα­σί­ας ή μέσω της αυτο­α­πα­σχό­λη­σης και του συνεργατισμού;

Α.Ν. Λύτρας: Είναι αλή­θεια ότι στην επο­χή μας έχουν συντε­λε­στεί δύο μεί­ζο­νες εξε­λί­ξεις στην οργά­νω­ση της εργα­σί­ας και της παρα­γω­γής. Σε αμφό­τε­ρες έχω ήδη τοπο­θε­τη­θεί ακρο­θι­γώς. Θα σχο­λιά­σω τα ζητή­μα­τα που τίς αφο­ρούν πιο συστηματικά:

α) Στην οργά­νω­ση της εργα­σί­ας ξεχω­ρί­ζει η συγκρό­τη­ση και η διαρ­θρω­τι­κή επι­βο­λή των «ομά­δων εργα­σί­ας», οι οποί­ες συνή­θως έχουν διευ­ρυ­μέ­νη αυτε­νέρ­γεια ή είναι αυτό-διευ­θυ­νό­με­νες, χωρίς άλλες διευ­θυ­ντι­κές (παρά μόνο κάποιους συντο­νι­στές ή αξιο­λο­γη­τές έργου) ομά­δες να επεμ­βαί­νουν στους ρόλους τους. Η λει­τουρ­γία των «ομά­δων εργα­σί­ας» υπερ­βαί­νει τα παλαιό­τε­ρα εσκαμ­μέ­να της γρα­φειο­κρα­τι­κής ιεράρ­χη­σης, της «τμη­μα­το­ποί­η­σης» και της μεγά­λης εξει­δί­κευ­σης των προ­ϋ­πο­θέ­σε­ων έντα­ξης, αλλά και του κατα­με­ρι­σμού των ανα­γκαί­ων έργων.

Στο εσω­τε­ρι­κό τους ενσω­μα­τώ­νο­νται εργα­ζό­με­νοι με δια­φο­ρε­τι­κά καθε­στώ­τα εργα­σί­ας. Πλή­ρως και κανο­νι­κοί εργα­ζό­με­νοι, μερι­κώς απα­σχο­λού­με­νοι, άλλοι εργα­ζό­με­νοι από ευέ­λι­κτα καθε­στώ­τα εργα­σί­ας, εργα­ζό­με­νοι που τυπι­κώς είναι εξαρ­τη­μέ­νοι από άλλους εργο­δό­τες (οι λεγό­με­νοι «δανει­κοί»), εργα­ζό­με­νοι που συνερ­γά­ζο­νται συγκυ­ρια­κά διά μέσου άλλων επι­χει­ρή­σε­ων που τυπι­κά είναι προ­μη­θευ­τές υπη­ρε­σιών, αυτο­α­πα­σχο­λού­με­νοι (παλαιού τύπου με ιδιο­κτη­σία) και εργα­ζό­με­νοι που είναι αυτο­α­πα­σχο­λού­με­νοι νέου τύπου (π.χ. τηλερ­γα­ζό­με­νοι). Το φαι­νό­με­νο υπάρ­χει τόσο στην κλα­σι­κή βιο­μη­χα­νία όσο και τις υπη­ρε­σί­ες (ασφά­λειες, τρά­πε­ζες, μετα­φο­ρές, χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κές υπη­ρε­σί­ες, επι­κοι­νω­νί­ες, επι­χει­ρή­σεις παρα­γω­γής και συντή­ρη­σης ηλε­κτρο­νι­κών προ­γραμ­μά­των, ηλε­κτρο­νι­κό εμπό­ριο κλπ).

Στην ουσία οι πρω­το­πό­ρες και εξαι­ρε­τι­κά αντα­γω­νι­στι­κές επι­χει­ρή­σεις απο­ποιού­νται μεγά­λο μέρος της πρα­κτι­κής άσκη­σης του διευ­θυ­ντι­κού δικαιώ­μα­τος (ως εξαι­ρε­τι­κά εξο­δευ­τι­κό) και κρα­τούν το όσο το δυνα­τόν μεγα­λύ­τε­ρο κερ­δο­σκο­πι­κό απο­τέ­λε­σμα. Αυτές οι δια­πι­στώ­σεις σημαί­νουν ότι υπάρ­χει πολύ περισ­σό­τε­ρος χώρος για τη συμ­με­το­χή εργα­ζο­μέ­νων που δεν είναι εξαρ­τη­μέ­νοι μισθω­τοί (συμ­βαί­νει ήδη σε ένα βαθ­μό στη Βρε­τα­νία και την Ολλαν­δία) και είναι από τυπι­κή άπο­ψη εργα­ζό­με­νοι για δικό τους λογα­ρια­σμό. Παράλ­λη­λα μπο­ρεί να προ­οιω­νί­ζε­ται τη δυνα­τό­τη­τα όλοι όσοι είναι σήμε­ρα μισθω­τοί να εμφα­νι­στούν στο εγγύς μέλ­λον ως ανε­ξάρ­τη­τοι επαγ­γελ­μα­τί­ες. Δεν υπάρ­χει σήμε­ρα κανέ­να τεχνι­κό, τυπι­κό ή ουσια­στι­κό εμπό­διο. Ο δρό­μος είναι ανοι­κτός. Μένει μια τελευ­ταία πρό­κλη­ση: να αξιο­ποι­η­θεί η συλ­λο­γι­κή συλ­λει­τουρ­γία,  παρά την εργα­σια­κή ανεξαρτησία.

β) Η μεί­ω­ση του μεγέ­θους των δημό­σιων δομών και ο περιο­ρι­σμός των παρο­χών του κοι­νω­νι­κού κρά­τους έχει διευ­ρύ­νει την αδή­ρι­τη ανά­γκη για την ανά­πτυ­ξη του συνερ­γα­τι­σμού και κάθε διά­στα­σης της συνε­ται­ρι­στι­κής ιδέ­ας, της κοι­νω­νι­κής και αλλη­λέγ­γυας οικο­νο­μί­ας σε όλο το φάσμα των οικο­νο­μι­κών δρα­στη­ριο­τή­των. Η έντα­ση της φτώ­χειας που πλέ­ον συμ­βιώ­νει και με την ενερ­γή απα­σχό­λη­ση, οι εκκω­φα­ντι­κοί θόρυ­βοι από τους εκρη­κτι­κούς σπα­σμούς της ανερ­γί­ας, οι μεγά­λες οικο­λο­γι­κές οχλή­σεις και τα πολ­λα­πλά κοι­νω­νι­κά αδιέ­ξο­δα που γεν­νούν ανη­συ­χία και πολυ­διά­στα­τους απο­κλει­σμούς απαι­τούν την οργα­νω­μέ­νη, δημο­κρα­τι­κή και έγκαι­ρη συλ­λο­γι­κή ενερ­γο­ποί­η­ση της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών, για την αξιο­ποί­η­ση των ευκαι­ριών της συνερ­γα­τι­κής ιδέ­ας και τη σύστα­ση μιας εναλ­λα­κτι­κής λύσης (του μη-κερ­δο­σκο­πι­κού τομέα), προς την αγο­ρά και το κράτος.

Πέρα από το κρά­τος (δηλα­δή την απρο­κά­λυ­πτη άσκη­ση του νόμι­μου δικαιώ­μα­τος της ισχύ­ος) και την άμε­τρη κερ­δο­σκο­πία (την αγο­ρά και τις κερ­δο­σκο­πι­κές επι­χει­ρή­σεις) είναι δυνα­τόν να υπάρ­ξει ένας απο­δο­τι­κός οικο­νο­μι­κός χώρος, που είναι και­νο­τό­μος, έγκυ­ρος, έγκαι­ρος, με αξιο­πρε­πή ατο­μι­κά εισο­δή­μα­τα των μελών του συνερ­γα­τι­σμού, αλλά χωρίς κερ­δο­σκο­πία. Και η απα­σχό­λη­ση είναι ευχε­ρές να διευ­ρυν­θεί και οι συν­θή­κες εργα­σί­ας μπο­ρεί να είναι καλύ­τε­ρες και η δημιουρ­γι­κό­τη­τα των παρα­γω­γών μπο­ρεί να ευνοη­θεί (ακό­μη και στην υλι­κή παρα­γω­γή) και το γενι­κό κόστος της κατα­νά­λω­σης μπο­ρεί να γίνει πιο εύλο­γο και, βεβαί­ως, να ξεπε­ρα­στεί το πρό­τυ­πο της μισθω­τής εξάρ­τη­σης σε ένα αναμ­φι­σβή­τη­τα και­νο­τό­μο πεδίο σχη­μα­τι­σμού του πλούτου.

Οφεί­λου­με απλώς να σημειώ­σου­με μια αντί­φα­ση που ως πρό­κλη­ση οφεί­λει να ξεπε­ρα­στεί από την κοι­νω­νι­κή οικο­νο­μία. Τα μέλη των συνε­ται­ρι­σμών και εν γένει των συνερ­γα­τι­κών οργα­νώ­σε­ων είναι στην ουσία αυτο­α­πα­σχο­λού­με­νοι. Όταν όμως τα ίδια τα μέλη ή άλλοι συνερ­γά­τες πιά­νουν μια αμει­βό­με­νη εργα­σία στον συνερ­γα­τι­σμό, στο σύνο­λό τους εμφα­νί­ζο­νται ως εξαρ­τη­μέ­νοι μισθω­τοί. Είναι από­λυ­τη οφει­λή η υπέρ­βα­ση των απο­λι­θω­μά­των της μισθω­τής εργα­σί­ας στην πρω­το­πό­ρα κοι­νω­νι­κή οικο­νο­μία. Το αντί­θε­το θα σήμαι­νε ότι: ο δού­λος θα επέ­λε­γε τη σκλα­βιά του, ως μέσο, για να απε­λευ­θε­ρω­θεί. Γίνεται;

8. Για­τί ενώ παντού βλέ­που­με ότι το κρά­τος και η αγο­ρά δεν μπο­ρούν να καλύ­ψουν την πλή­ρη απα­σχό­λη­ση για όλους, εντού­τοις ελά­χι­στοι επι­στή­μο­νες ερευ­νούν τις δυνα­τό­τη­τες του τρί­του τομέα;

Α.Ν. Λύτρας: Δεν συμ­φω­νώ ότι δεν υπάρ­χουν αρκε­τές και σημα­ντι­κές προ­σπά­θειες. Είναι αλή­θεια ότι δεν βλέ­πουν συχνά τα φώτα της δημο­σιό­τη­τας και σπα­νί­ως προ­βάλ­λο­νται τα πορί­σμα­τα και οι δια­πι­στώ­σεις τους. Δεν είναι σίγου­ρα επαρ­κείς σε αριθ­μούς και δια­χει­ρί­σεις, για να θέσουν και να λύσουν από μόνες τους τα προ­βλή­μα­τα προ­σέγ­γι­σης του ζητή­μα­τος, τις προ­ο­πτι­κές και τα στρα­τη­γι­κά θέμα­τα που θα επι­βοη­θή­σουν την ανά­πτυ­ξη του τρί­του τομέα. Συνή­θως στις κοι­νω­νι­κές επι­στή­μες δια­τυ­πώ­νε­ται η άπο­ψη πως: ένα κοι­νω­νι­κό ζήτη­μα υπάρ­χει όταν το κοι­νω­νι­κό υπο­κεί­με­νο που το απα­σχο­λεί θέτει με έντο­νο και ηχη­ρό τρό­πο μια συγκε­κρι­μέ­νη διεκ­δί­κη­ση ή ένα πλαί­σιο διεκδικήσεων.

Στο αγρο­τι­κό ζήτη­μα, οι ακτή­μο­νες αγρό­τες, διεκ­δί­κη­σαν με απί­στευ­τες θυσί­ες την κατο­χή ή την ιδιο­κτη­σία στη γη. Σκε­φτεί­τε: πόσο ηχη­ρά έχει θέσει ένα συλ­λο­γι­κό κοι­νω­νι­κό υπο­κεί­με­νο τη διεκ­δί­κη­ση για την ενι­σχυ­μέ­νη και αυτό­νο­μη συνερ­γα­τι­κή οικο­νο­μία; Αντί­θε­τα ορι­σμέ­νοι δια­νο­ού­με­νοι και μερι­κοί πρω­το­πό­ροι της συνερ­γα­τι­κής ιδέ­ας (στους οποί­ους ανή­κε­τε αναμ­φι­σβή­τη­τα) είναι  αυτοί που κρα­τούν το αίτη­μα ζωντα­νό, αλλά όχι αρκε­τά ισχυ­ρό για να προ­βάλ­λε­ται ως αδή­ρι­τη κοι­νω­νι­κή ανά­γκη και ως μια πρω­τεύ­ου­σα κοι­νω­νι­κή υπό­θε­ση. Μέχρι τότε η μεί­ζο­να ομά­δα των δια­νο­ου­μέ­νων και των ερευ­νη­τών θα κάνει ό, τι κατα­λα­βαί­νει κάθε συγκυ­ρία και ορι­σμέ­νοι θα ερευ­νούν ό, τι χρη­μα­το­δο­τεί­ται επαρ­κώς σε συγκε­κρι­μέ­νες ιστο­ρι­κές στιγ­μές. Πάντα υπάρ­χουν και οι άλλοι. Μάλ­λον και ο ομι­λών θεω­ρεί ότι ανή­κει σε αυτούς, τους άλλους.

Βρεί­τε μας και στη σελί­δα μας στο facebook: Η Εργα­σία σήμερα