Η μεταβατική εποχή για την κοινωνία των πολιτών

γρά­φει ο Βασί­λης Τακτικός

Χρο­νι­κά, στις αρχές του 21 αιώ­να η κοι­νω­νία πολι­τών εμφα­νί­ζε­ται ως ένα ιστο­ρι­κό φαι­νό­με­νο, που δια­φο­ρο­ποιεί την οικο­νο­μία και την πολι­τι­κή από την κοι­νω­νι­κή βάση και γίνε­ται πλέ­ον ένας υπο­λο­γί­σι­μος ρυθ­μι­στής στην δια­μόρ­φω­ση θεσμών κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κής πρα­κτι­κής, καθό­σον ο παλιός κόσμος της δεύ­τε­ρης βιο­μη­χα­νι­κής επο­χής κλο­νί­ζε­ται συθέμελα.

Η ΚτΠ (Κοι­νω­νία των Πολι­τών) ως προ­ϊ­όν της τρί­της βιο­μη­χα­νι­κής επα­νά­στα­σης δεν είναι απλά μια συσ­σώ­ρευ­ση δυνά­με­ων που λει­τουρ­γεί ως βατή­ρας για ένα κοι­νω­νι­κό ξέσπα­σμα, για να παρα­δώ­σει στη συνέ­χεια τη δύνα­μή της, μετά την έκρη­ξή της, στην εξου­σία του κρά­τους, όπως γινό­ταν στο παρελ­θόν. Προ­βάλ­λει ως μια καθο­λι­κό­τη­τα με αυτό­νο­μη θεσμι­κή διάρ­κεια, που απλώ­νε­ται στην κοι­νω­νία και την ενερ­γο­ποιεί προς νέες μορ­φές συλ­λο­γι­κής δημιουρ­γί­ας. Επι­βάλ­λει στο κρά­τος και την αγο­ρά, για πρώ­τη φορά στην ιστο­ρία, την ατζέ­ντα της κοι­νω­νι­κής οικο­νο­μί­ας και της κοι­νω­νι­κής περι­βαλ­λο­ντι­κής ευθύ­νης. Την επι­βάλ­λει προ­σφέ­ρο­ντας θέσεις εργα­σί­ας με το συνερ­γα­τι­σμό εκεί που οι άλλοι τομείς συρρικνώνονται.

Αυτή η ορι­ζό­ντια οργά­νω­ση της κοι­νω­νί­ας με τους θεσμούς αλλη­λεγ­γύ­ης και κοι­νω­νι­κής επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τας στο βαθ­μό που ενο­ποιεί­ται, επι­βάλ­λει στα­δια­κά ως αυτό­νο­μη καθο­λι­κό­τη­τα με αιτή­μα­τα την ειρή­νη, την οικο­λο­γία και την αλλη­λέγ­γυα οικο­νο­μία μέσα από τους νέους θεσμούς συμ­με­το­χι­κής δημοκρατίας.

Έτσι, η ανά­γκη για μια νέα αφή­γη­ση της κοι­νω­νί­ας πολι­τών υπα­γο­ρεύ­ε­ται από την σύγ­χρο­νη δυνα­μι­κή της και κατ’ αυτόν τον τρό­πο οφεί­λου­με να ξεκι­νή­σου­με από την αρχή από την περί­ο­δο του δια­φω­τι­σμού για να δού­με τις δια­κυ­μάν­σεις και πως υπο­τά­χθη­κε στη λογι­κή του έθνους-κρά­τους και πως σήμε­ρα μπο­ρεί να ανα­δυ­θεί κινη­τή­ρια δύνα­μη της ιστορίας.

Εάν δού­με τις πρώ­ι­μες θεω­ρη­τι­κές ανα­φο­ρές για την κοι­νω­νία των πολι­τών, στα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αιώ­να, σε ελά­χι­στες περι­πτώ­σεις αυτές δια­χω­ρί­ζο­νται από την επί­δρα­ση του κρά­τους και της αγο­ράς. Σ’ αυτή την ανα­δρο­μή ξεχω­ρι­στή θέση έχουν δύο στο­χα­στές με δυο αντι­κρι­στές θεω­ρί­ες όπως ο φιλε­λεύ­θε­ρος στο­χα­στής Τοκ­βίλ (Alexis de Tocqueville 1805 – 1859) και ο ηγέ­της της Ιτα­λι­κής αρι­στε­ράς Γκράμ­σι (Antonio Gramsi 1891 – 1937) και οι δυο τους έχουν σημα­ντι­κή συνει­σφο­ρά ώστε να αντι­λη­φθού­με την σχέ­ση και τη συνάρ­τη­ση της οργα­νω­μέ­νης κοι­νω­νί­ας πολι­τών ως καθο­λι­κό­τη­τα, με τις άλλες δυο καθο­λι­κό­τη­τες της αγο­ράς και κυρί­ως του κράτους.

Μολο­νό­τι και οι δύο έγρα­ψαν σε μια άλλη επο­χή, με δια­φο­ρε­τι­κά δεδο­μέ­να, και η ερμη­νεία τους μπο­ρεί να θεω­ρη­θεί πολύ πρώ­ι­μη για τις σημε­ρι­νές συν­θή­κες, η συμ­βο­λή τους στη θεω­ρι­τι­κή παρά­δο­ση για τη σχέ­ση της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών με το κρά­τος είναι το σημείο ανα­φο­ράς που σημα­το­δο­τεί τα όρια και τις δυνα­τό­τη­τες ελευ­θε­ρί­ας του υπο­κει­μέ­νου, αυτό που σήμε­ρα θα λέγα­με «ενερ­γούς πολίτες».

Ο Τοκ­βίλ ανα­δει­κνύ­ει τη σημα­σία του εθε­λο­ντι­σμού σε σχέ­ση με το λιγό­τε­ρο κρά­τος και την ανά­πτυ­ξη του κοι­νω­νι­κού κεφα­λαί­ου και της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών, που πλέ­ον ανα­γνω­ρί­ζο­νται ευρέ­ως ως καθο­ρι­στι­κοί παρά­γο­ντες οικο­νο­μι­κής ανά­πτυ­ξης. Όπως ανα­φέ­ρουν ο Putnam και Fukuyama στο έργο τους «Δημο­κρα­τία στην Αμε­ρι­κή», ο Τόκ­βιλ εξε­τά­ζει με πραγ­μα­τι­κό θαυ­μα­σμό, το πλή­θος των εθε­λο­ντι­κών οργα­νώ­σε­ων πολι­τών στις Η.Π.Α., οι οποί­οι λει­τουρ­γώ­ντας ως ενδιά­με­σοι θεσμοί, συμ­βάλ­λουν στην οικο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη, εξυ­πη­ρε­τώ­ντας παράλ­λη­λα, μία σει­ρά κοι­νω­νι­κών σκο­πών, ενά­μι­ση αιώ­να πριν. Αν και η ορο­λο­γία δια­φέ­ρει από την σημε­ρι­νή σε σχέ­ση με τον εθε­λο­ντι­σμό, το κοι­νω­νι­κό κεφά­λαιο και την κοι­νω­νι­κή οικο­νο­μία, οι θεσμοί εθε­λο­ντι­σμού και αλλη­λεγ­γύ­ης είναι η βάση της δικής του συλλογιστικής.

 

Ωστό­σο, πολ­λές από τις «προ­φη­τι­κές» ερμη­νεί­ες του δια­ψεύ­δο­νται από την ίδια την εξέ­λι­ξη της Αμε­ρι­κής και την εξέ­λι­ξη του οικο­νο­μι­κού φαι­νο­μέ­νου του καπι­τα­λι­σμού τον οποί­ον άλλω­στε δεν ανα­λύ­ει οικο­νο­μι­κά, όπως έκα­ναν ο Άνταμ Σμιθ και ο Μαρξ, αλλά ανα­φέ­ρε­ται απλά στις αξί­ες του φιλε­λευ­θε­ρι­σμού τις οποί­ες εμπεριέχει.

Ο Τόκ­βιλ γρά­φει για την Αμε­ρι­κή: «Βλέ­πω ότι τα αγα­θά και τα χαλε­πά επι­με­ρί­ζο­νται αρκε­τά ισο­με­ρώς. Τα μεγά­λα πλού­τη εξα­φα­νί­ζο­νται και ο αριθ­μός των μικρών περιου­σιών πολ­λα­πλα­σιά­ζε­ται. Δεν υπάρ­χουν πια ούτε η αχα­νής χλι­δή ούτε η ανε­πα­νόρ­θω­τη εξα­θλί­ω­ση. Η φιλο­δο­ξία είναι καθο­λι­κό συναί­σθη­μα, λίγες όμως είναι οι άμε­τρες φιλο­δο­ξί­ες». Και παρα­κά­τω: «Τα ήθη είναι ήπια και η νομο­θε­σία ανθρώ­πι­νη… Η βία είναι σπά­νια και η σκλη­ρό­τη­τα σχε­δόν ανύ­παρ­κτη… Και αυτό που παρα­τη­ρώ σε σχέ­ση με τις περιου­σί­ες εμφα­νί­ζε­ται με μύριες όσες μορ­φές. Όλα σχε­δόν τα ακραία φαι­νό­με­να γλυ­καί­νουν και αμβλύ­νο­νται και όλα τα έντο­να σημεία σβή­νουν, αφή­νο­ντας τη θέση τους σε κάτι το μεσαίο». Δυστυ­χώς, τίπο­τα από αυτές τις ρομα­ντι­κές περι­γρα­φές δεν ισχύ­ει σήμε­ρα στην Αμερική.

Ο κοι­νω­νιο­λό­γος Κων­στα­ντί­νος Τσου­κα­λάς, συγκρί­νο­ντας τα «προ­φη­τι­κά όρια» και τις «προ­βλη­μα­τι­κές ανε­πάρ­κειες» του Τοκ­βίλ, σε αντι­πα­ρά­θε­ση με τις αντί­στοι­χες αδυ­να­μί­ες του Μαρξ, δια­πι­στώ­νει ότι και οι δύο στο­χα­στές δεν μπο­ρού­σαν να ξεφύ­γουν από την επο­χή τους, τις αφε­τη­ρια­κές αξί­ες και επι­λο­γές τους με απο­τέ­λε­σμα να παρεκ­κλί­νουν προς αντί­θε­τες κατευ­θύν­σεις. Έτσι, η ειρω­νεία της ιστο­ρί­ας επι­βε­βαιώ­νε­ται για άλλη μία φορά: οι δύο αντί­θε­τες και αντι­κρι­στές ανα­γνώ­σεις του μέλ­λο­ντος εμφα­νί­ζο­νται ως παρα­πλη­ρω­μα­τι­κά μέρη μιας ενερ­γούς και επί­και­ρης αντι­πα­ρά­θε­σης αξιών, στο πλαί­σιο της οποί­ας οι δύο στο­χα­στές μπο­ρούν να συγκρι­θούν όχι ως προς την ανα­λυ­τι­κή τους δει­νό­τη­τα, αλλά ως προς την κατεύ­θυν­ση και τις προ­ε­κτά­σεις της προ­ταγ­μα­τι­κής τους ανεπάρκειας.

Ο Γκράμ­σι, από την άλλη πλευ­ρά, εισά­γει στην πολι­τι­κή θεω­ρία την έννοια τις ιδε­ο­λο­γι­κής ηγε­μο­νί­ας του «οργα­νι­κού δια­νο­ού­με­νου» και το γεγο­νός ότι σκε­πτό­με­νοι και οργα­νω­τι­κοί άνθρω­ποι προ­ω­θούν ενερ­γά τις ιδέ­ες και τις από­ψεις της τάξης τους, δια­μορ­φώ­νο­ντας έτσι και τις τάσεις που επι­κρα­τούν στο επί­πε­δο πολι­τι­κής ηγεσίας.

Η κοι­νω­νία των πολι­τών είναι τρό­πον τινά, το πεδίο άσκη­σης της ελευ­θε­ρί­ας και της δημιουρ­γί­ας των όρων και προ­ϋ­πο­θέ­σε­ων της συναί­νε­σης και της πει­θούς, αλλά είναι εξί­σου και το πεδίο κοι­νω­νι­κών συγκρού­σε­ων στο πολι­τι­στι­κό, ιδε­ο­λο­γι­κό, θρη­σκευ­τι­κό και οικο­νο­μι­κό επί­πε­δο. Το ρόλο αυτό παί­ζουν οι οργα­νω­τι­κοί δια­νο­ού­με­νοι, με στό­χο την ιδε­ο­λο­γι­κή ηγεμονία.

Επο­μέ­νως κατά τον Γκράμ­σι, προ­κει­μέ­νου να κατα­νο­ή­σου­με ένα σύγ­χρο­νο κρά­τος, δεν αρκεί να μελε­τή­σου­με τα πολι­τι­κά κόμ­μα­τα και την οικο­νο­μι­κή δομή, αλλά είναι ανα­γκαίο να ανα­λύ­σου­με εκεί­νο το σύνο­λο φαι­νο­μέ­νων που απο­κα­λού­σε «οργά­νω­ση της κουλ­τού­ρας», δηλα­δή: το σχο­λείο, τις εκκλη­σί­ες, τις εφη­με­ρί­δες, τις περιο­δι­κές επι­θε­ω­ρή­σεις, τον κινη­μα­το­γρά­φο, το λαϊ­κό μυθι­στό­ρη­μα κ.λπ.

Ο Γκράμ­σι αντι­τά­χθη­κε, με τον τρό­πο του, στις επι­κρα­τού­σες από­ψεις στο διε­θνές μαρ­ξι­στι­κό θεω­ρη­τι­κό τοπίο της επο­χής του, δηλα­δή στον οικο­νο­μί­στι­κο αυτο­μα­τι­σμό και τον πολι­τι­κό βολο­ντα­ρι­σμό, ακό­μη και στον Λένιν.

 

Οι βασι­κές συνει­σφο­ρές του Γκράμ­σι στην πολι­τι­κή σκέ­ψη ήταν οι εξής:

–         η έννοια της πολι­τι­σμι­κής «ηγε­μο­νί­ας», ως μέσο δια­τή­ρη­σης της κυριαρ­χί­ας του καπι­τα­λι­στι­κού κράτους,

–         ο τονι­σμός της ανά­γκης για τη μόρ­φω­ση των εργα­τών, ώστε να δημιουρ­γη­θούν οι «οργα­νι­κοί δια­νο­ού­με­νοι» της εργα­τι­κής τάξης και να γίνει δυνα­τή η επί­τευ­ξη της εργα­τι­κής ταξι­κής «ηγε­μο­νί­ας»,

–         η διά­κρι­ση μετα­ξύ πολι­τι­κής κοι­νω­νί­ας (αστυ­νο­μία, στρα­τός, νομι­κό σύστη­μα κ.ά.), που κυριαρ­χεί άμε­σα και κατα­σταλ­τι­κά, και κοι­νω­νί­ας των πολι­τών (οικο­γέ­νεια, εκπαι­δευ­τι­κά συστή­μα­τα, συν­δι­κά­τα κ.ά.), όπου η κυριαρ­χία του καπι­τα­λι­στι­κού κρά­τους συγκρο­τεί­ται μέσω της ιδε­ο­λο­γί­ας ή μέσω της συναίνεσης,

–         η πρω­ταρ­χι­κή σημα­σία του ιστο­ρι­κού υπο­κει­μέ­νου, δηλα­δή η ανά­λυ­ση μιας κοι­νω­νί­ας στο συγκε­κρι­μέ­νο κάθε φορά ιστο­ρι­κό της πλαί­σιο και η κρι­τι­κή του οικο­νο­μι­κού ντετερμινισμού.

Πρέ­πει, βέβαια, να τονι­στεί ότι η θεω­ρία του Γκράμ­σι, που δια­τυ­πώ­θη­κε υπό δια­φο­ρε­τι­κές συν­θή­κες από τις σημε­ρι­νές, δεν μπο­ρεί να ερμη­νεύ­σει όλα τα σύγ­χρο­να πολι­τι­κά και κοι­νω­νι­κά φαι­νό­με­να και τις συλ­λο­γι­κές συμπε­ρι­φο­ρές. Επι­πλέ­ον, έχει επι­ση­μαν­θεί από ορι­σμέ­νους ότι ο Γκράμ­σι ήταν απο­κλει­στι­κά, ή του­λά­χι­στον κυρί­ως, εθνι­κός στο­χα­στής στο συγκε­κρι­μέ­νο πλαί­σιο της Ιταλίας.

Σήμε­ρα, βρι­σκό­μα­στε μπρο­στά στο φαι­νό­με­νο της παγκο­σμιο­ποί­η­σης των οργα­νώ­σε­ων της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών, οι οποί­ες με ανε­ξάρ­τη­τη και αυτό­νο­μη δρά­ση από το εθνι­κό κρά­τος. Οι οργα­νώ­σεις της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών και οι οργα­νι­κοί δια­νο­ού­με­νοι δεν είναι ανα­γκα­σμέ­νοι να είναι κρα­τι­κοί υπάλ­λη­λοι ή κομ­μα­τι­κά στε­λέ­χη. Μπο­ρεί να είναι ανε­ξάρ­τη­τοι ενερ­γοί πολί­τες ανά­λο­γα με το επί­πε­δο των οργα­νώ­σε­ων της Κοι­νω­νί­ας των πολι­τών και όχι στε­λέ­χη μιας ιεραρ­χι­κής αντι­προ­σω­πευ­τι­κής οργά­νω­σης, με σκο­πό την κρα­τι­κή εξου­σία ή τη δια­τή­ρη­σή της.

Υπάρ­χει, δηλα­δή, ένας σαφής δια­χω­ρι­σμός της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών από το κρά­τος ως επι­λο­γή. Πρό­κει­ται, λοι­πόν, για μια δια­φο­ρο­ποι­η­μέ­νη κοι­νω­νία των πολι­τών από αυτή που ανά­λυε ο Γκράμ­σι στην επο­χή του με κυρί­αρ­χο το εθνι­κό πλαί­σιο και την αντα­νά­κλα­ση της κοι­νω­νι­κής κουλ­τού­ρας σ’αυτό.

 

Η νέα καθο­λι­κό­τη­τα της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών ως προ­ϊ­όν της παγκο­σμιο­ποί­η­σης και της ανοι­κτής κοι­νω­νί­ας και δεν έχει να κάνει σε τίπο­τα με την κατα­σκευή του ιστο­ρι­κι­σμού της κλει­στής κοι­νω­νί­ας, όπως την ανά­πτυ­ξε ο Χέγκελ ο οποί­ος, με τη σει­ρά του, ταύ­τι­ζε και εκεί­νος την κοι­νω­νία των πολι­τών με το έθνος-κρά­τος και, άρα, ως εξαρ­τώ­με­νη από αυτό.

Σήμε­ρα αφε­νός η παγκο­σμιο­ποί­η­ση και αφε­τέ­ρου η Τρί­τη βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση έχουν περιο­ρί­σει τον εθνο­κε­ντρι­σμό της κυρί­αρ­χης πολι­τι­κής τάξης που είναι ανσγκα­σμέ­νη να λει­τουρ­γή­σει στο πλαί­σιο της Ενω­μέ­νης Ευρώ­πης. Εδώ η θεώ­ρη­ση του φιλε­λευ­θε­ρι­σμού του Τοκ­βίλ είναι χρή­σι­μη απέ­να­ντι στον εθνο­κε­ντρι­σμό και κρα­τι­σμό, όπως και η θεώ­ρη­ση του Γκράμ­σι είναι χρή­σι­μη για να δού­με τη λει­τουρ­γία της συναί­νε­σης και της κουλ­τού­ρας, αλλά και πώς λει­τουρ­γεί η αμφι­σβή­τη­ση απέ­να­ντι στις καθο­λι­κό­τη­τες του κρά­τους και της αγοράς.

Έχο­ντας ως βάση αυτές τις θεω­ρη­τι­κές ανα­φο­ρές στο παρελ­θόν της πρώ­της και δεύ­τε­ρης βιο­μη­χα­νι­κής επα­νά­στα­σης και πηγαί­νο­ντας στο σήμε­ρα μπο­ρού­με να δια­πι­στώ­σου­με την απκα­θή­λω­ση της ‘’θεο­ποί­η­σης’’ του κρά­τους και της αγο­ράς και να δού­με τις δυνα­τό­τη­τες της κοι­νω­νί­ας από την αρχή.

Στο νέο παγκό­σμιο πολι­τι­κό –οικο­νο­μι­κό περι­βάλ­λον, και μετά τις εκρη­κτι­κές δια­στά­σεις που λαμ­βά­νει η σημε­ρι­νή παγκό­σμια οικο­νο­μι­κή κρί­ση, εκεί­νο που δια­πι­στώ­νου­με με ανά­γλυ­φο τρό­πο, είναι ότι η ιστο­ρία δε μένει αμε­τα­κί­νη­τη ούτε στις ανά­γκες ούτε στις ιδέ­ες ούτε στα πολι­τι­κά προ­τάγ­μα­τα, όπως αυτά είχαν ορι­σθεί στο παρελ­θόν, αλλά μας ανα­γκά­ζει σε ένα γενι­κό­τε­ρο επα­να­προσ­διο­ρι­σμό. Αυτό που παρου­σιά­στη­κε πριν δύο δεκα­ε­τί­ες ως «το τέλος της ιστο­ρί­ας», αντί­θε­τα με τις νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρες προ­φη­τεί­ες, δεν ήρθε. Οι ακραί­ες ολι­γαρ­χι­κές αντι­λή­ψεις και μαζί τους ο άκρα­τος κρα­τι­σμός, επί­σης καταρ­ρέ­ουν, κάτω από το βάρος της χρε­ο­κο­πί­ας κρα­τών και αντιλήψεων.

Η κρί­ση χρέ­ους έφε­ρε την αμφι­σβή­τη­ση όχι μόνο στο κυρί­αρ­χο οικο­νο­μι­κό σύστη­μα, αλλά και σε όσους άκρι­τα το υπη­ρε­τούν, οικο­νο­μο­λό­γους και πολι­τι­κούς αναλυτές.

 

Είναι ενδει­κτι­κό ότι φιλε­λεύ­θε­ροι στο­χα­στές, όπως ο Φου­κο­γιά­μα και ο μεγα­λο­ε­πεν­δυ­τής και θια­σιώ­της της ανοι­κτής κοι­νω­νί­ας Σόρος, μετά την πρό­σφα­τη κρί­ση, παίρ­νουν σαφείς απο­στά­σεις από το σύστη­μα του οικο­νο­μι­κού νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού και μιλούν για μια απα­ραί­τη­τη ισορ­ρο­πία μετα­ξύ δημό­σιου και ιδιω­τι­κού συμ­φέ­ρο­ντος. Ανη­συ­χούν βέβαια για το μέλ­λον του καπι­τα­λι­σμού. Εκ των πραγ­μά­των έτσι αμφι­σβη­τεί­ται τόσο η ηγε­μο­νία της αγο­ράς όσο και ο κρα­τι­κός καπι­τα­λι­σμός και ανα­ζη­τεί­ται το μίγ­μα μιας νέας μικτής οικο­νο­μί­ας. Μάλι­στα, η αμφι­σβή­τη­ση αυτή είναι πλέ­ον έμπρα­κτη και όχι θεω­ρη­τι­κή και εστιά­ζε­ται στη μορια­κή σύστα­ση του συστή­μα­τος, με απο­τέ­λε­σμα να ανα­ζη­τού­νται νέες αρχές βιω­σι­μό­τη­τας. Ας μην ξεχνά­με, ότι μέσα από την κρί­ση, η αγο­ρά είναι εκεί­νη που καλεί το κρά­τος σε βοή­θεια και μάλι­στα, μέσα από τους «καθε­δρι­κούς ναούς» του συστή­μα­τος, που είναι οι τράπεζες.

 

Το παγκό­σμιο τρα­πε­ζι­κό σύστη­μα καλεί το φορο­μπη­κτι­κό κρά­τος για να σωθεί από την κατάρ­ρευ­ση. Ζητά­ει την κρα­τι­κή προ­στα­σία και την αιμο­δο­σία του από χρη­μα­τι­κούς πόρους που προ­έρ­χο­νται από δυσβά­στα­κτους φόρους προς την κοι­νω­νία. Οι αγο­ρές λοι­πόν που σύμ­φω­να με τον νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό κατέ­χουν το «αλά­θη­το του Πάπα» ζητούν την βοή­θεια του κρά­τους για να δια­σω­θούν αφού κατήρ­γη­σαν την παρου­σία του κρά­τους στις κεντρι­κές επι­λο­γές για την οικο­νο­μία, τώρα προ­σμέ­νουν την σωτη­ρία από την παρου­σία αυτή που έχουν καταρ­γή­σει. Βεβαί­ως κυβερ­νούν οι δικοί τους άνθρω­ποι που προ­έρ­χο­νται από τις τρά­πε­ζες και διε­θνής οργα­νι­σμούς αλλά τα εργα­λεία του κρά­τους έχουν περιοριστεί. .

 

 

Παρό­λο που η πίστη στο νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό έχει ανε­πα­νόρ­θω­τα κλο­νι­στεί αυτό δεν εμπο­δί­ζει τις τρά­πε­ζες να κρα­τούν ακό­μη ανε­ξέ­λεγ­κτη την ροή του χρή­μα­τος με την υπο­στή­ρι­ξη και ηγε­μο­νία των επι­κοι­νω­νια­κών μέσων προς κερ­δο­σκο­πι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες εις βάρος της πραγ­μα­τι­κής οικο­νο­μί­ας. Ακο­λού­θως, αυτή η νέα πραγ­μα­τι­κό­τη­τα έρχε­ται σε αντί­θε­ση με τις γνω­στές παρα­δο­χές της ωφε­λι­μι­στι­κής αντί­λη­ψης, που έχει ως βάση την απε­ριό­ρι­στη οικο­νο­μι­κή μεγέθυνση.

 

Δεν υπάρ­χει ούτε ένα γνω­στό παρά­δειγ­μα λέει ο J. Rifkin που να τεκ­μη­ριώ­νει ότι οι άνθρω­ποι ομα­δο­ποι­ή­θη­καν για πρώ­τη φορά για να ιδρύ­σουν αγο­ρές και να εμπο­ρευ­θούν και στη συνέ­χεια απέ­κτη­σαν πολι­τι­σμι­κή ταυ­τό­τη­τα. Ούτε υπάρ­χουν παρα­δείγ­μα­τα πρω­ταρ­χι­κής ανθρώ­πι­νης ομα­δο­ποί­η­σης με σκο­πό τη δημιουρ­γία κυβέρ­νη­σης και στη συνέ­χεια κουλ­τού­ρας. Πρώ­τα απ’ όλα οι άνθρω­ποι δημιούρ­γη­σαν τη γλώσ­σα για να επι­κοι­νω­νούν μετα­ξύ τους. Μετά έφτια­ξαν ένα μύθο για την προ­έ­λευ­σή τους. Καθιέ­ρω­σαν τελε­τουρ­γί­ες για τις κατα­βο­λές τους και ορα­μα­τί­στη­καν το συλ­λο­γι­κό τους πεπρω­μέ­νο. Δημιούρ­γη­σαν κώδι­κες συμπε­ρι­φο­ράς και δεσμούς εμπι­στο­σύ­νης – αυτό που σήμε­ρα απο­κα­λού­με «κοι­νω­νι­κό κεφά­λαιο» – και ανέ­πτυ­ξαν κοι­νω­νι­κή συνοχή.

 

Αυτή η αφή­γη­ση έρχε­ται σε αντί­θε­ση με την αφή­γη­ση του νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού και απε­λευ­θε­ρώ­νει τα πεδία της σκέψης.

Έτσι, οι κάθε είδους δογ­μα­τι­κοί υπέρ­μα­χοι άλλο­τε της μονο­σή­μα­ντης κυριαρ­χί­ας του κρά­τους και άλλο­τε της αγο­ράς νιώ­θουν άβο­λα σε σχέ­ση με τις παγκό­σμιες εξε­λί­ξεις και προ­σπα­θούν μάταια να εντά­ξουν το νέο φαι­νό­με­νο στα ιδε­ο­λο­γι­κά τους καλού­πια. Από την άλλη πλευ­ρά η άνο­δος της νέας καθο­λι­κό­τη­τας της κοι­νω­νί­ας πολι­τών εκφρά­ζο­ντας ένα νέο κίνη­μα δεν υπα­κού­ει ούτε στους κανό­νες της οικο­νο­μί­ας της αγο­ράς, ούτε χωρά­ει στο πλαί­σιο της οικο­νο­μι­κής ολι­γαρ­χί­ας, ούτε συνά­δει ή συναι­νεί με την αντι­προ­σω­πευ­τι­κή δημο­κρα­τία, ούτε συμπο­ρεύ­ε­ται με το κρά­τος ή τον κρατισμό.

 

Έρχε­ται ως κίνη­μα να ανα­δεί­ξει τις νέες παγκό­σμιες τάσεις της διά­χυ­σης της πλη­ρο­φο­ρί­ας και γνώ­σης, τους κατα­νε­μη­μέ­νους πόρους της ενέρ­γειας. Οι δογ­μα­τι­κοί της αγο­ράς ασφα­λώς, δεν λαμ­βά­νουν υπό­ψη την δυνα­τό­τη­τα αυτο­θέ­σμι­σης της κοι­νω­νί­ας, είτε ως υπα­γό­ρευ­ση νέων ανα­γκών, είτε ως φαντα­σια­κή θέσμι­ση συλ­λο­γι­κής δημιουρ­γί­ας. Δεν λαμ­βά­νουν απλά υπό­ψη ότι η υλι­κή βάση και το συλ­λο­γι­κό φαντα­σια­κό της κοι­νω­νί­ας μετα­σχη­μα­τί­ζο­νται και αυτορ­γα­νώ­νο­νται εντε­λώς ανε­ξάρ­τη­τα κι ερή­μην των παλαιών ιδε­ο­λο­γη­μά­των. Όσο αλή­θεια είναι ότι στη βάση του φιλε­λευ­θε­ρι­σμού και των ατο­μι­κών δικαιω­μά­των βρή­κε έδα­φος και ανα­πτύ­χθη­κε η κοι­νω­νία των πολι­τών, άλλο τόσο αλή­θεια είναι ότι η ατο­μι­στι­κή ωφε­λι­μι­στι­κή αντί­λη­ψη της αγο­ράς δεν είναι ο μόνος χώρος στον οποίο γίνο­νται οι επι­λο­γές και ζυμώ­νο­νται οι προ­τι­μή­σεις όσον αφο­ρά στην οργά­νω­ση του τρό­που ζωής των πολι­τών. Η οργα­νω­μέ­νη κοι­νω­νία πολι­τών στη βάση της αλλη­λεγ­γύ­ης είναι η περί­τρα­νη από­δει­ξη, ότι οι άνθρω­ποι μπο­ρούν να οργα­νω­θούν και με άλλα κίνη­τρα πέραν του οικο­νο­μι­σμού αρκεί να υφί­στα­ται το κατάλ­λη­λο κοι­νω­νι­κό περιβάλλον.

 

Παράλ­λη­λα, αυτό που παρα­τη­ρού­με μετά τον 2⁰ παγκό­σμιο πόλε­μο, είναι μια εξε­λι­κτι­κή δια­δι­κα­σία συμ­με­το­χής η οποία επι­δρά στο μετα­σχη­μα­τι­σμό της δημο­κρα­τί­ας ένα­ντι του κρα­τι­κού αυταρ­χι­σμού. Ένας μετα­σχη­μα­τι­σμός ο οποί­ος συντε­λεί­ται στο πλαί­σιο της αντι­προ­σω­πευ­τι­κής δημο­κρα­τί­ας και της ανοι­κτής κοι­νω­νί­ας, Μια εξέ­λι­ξη η οποία σχε­τί­ζε­ται με την παρά­δο­ση του φιλε­λευ­θε­ρι­σμού και της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας και έχει σαν απο­τέ­λε­σμα την προ­ώ­θη­ση των κοι­νω­νι­κών κατα­κτή­σε­ων, των ατο­μι­κών και των κοι­νω­νι­κών δικαιωμάτων.

 

Από την άλλη πλευ­ρά έχου­με ως ιστο­ρι­κή εμπει­ρία πλέ­ον μια απο­στρο­φή στο απο­κρου­στι­κό πρό­σω­πο του ολο­κλη­ρω­τι­σμού –Ναζι­σμού κι αυτή η απώ­θη­ση συνέ­βα­λε στην εμπέ­δω­ση της αντι­προ­σω­πευ­τι­κής δημο­κρα­τί­ας. Αργό­τε­ρα, όμως τα νέα δεδο­μέ­να της οικο­νο­μι­κής παγκο­σμιο­ποί­η­σης και της επι­κυ­ριαρ­χί­ας της αγο­ράς έρχο­νται να περιο­ρί­σουν την κοι­νω­νι­κή προ­στα­σία του έθνους-κρά­τους και αυτά τα δεδο­μέ­να έρχο­νται να ωθή­σουν την κοι­νω­νία πολι­τών προς την αυτε­νέρ­γεια και τις πρω­το­βου­λί­ες αυτο-οργά­νω­σης. Έτσι, ανά­με­σα στο κρά­τος και την αγο­ρά και από μια άλλη ανα­δύ­ε­ται η νέα καθο­λι­κό­τη­τα της κοι­νω­νί­ας των πολι­τών, που ανα­δει­κνύ­ε­ται όχι μόνο ως υπο­κι­νη­τής στη δημο­κρα­τι­κή δια­βού­λευ­ση, αλλά και ως δύνα­μη με καθο­λι­κή ισχύ στην οικο­νο­μία του συνερ­γα­τι­σμού και την κουλ­τού­ρα, μια δια­δι­κα­σία που ανα­πτύσ­σε­ται σε παγκό­σμιο επί­πε­δο και δια­μορ­φώ­νει νέους θεσμούς.

Σ’όλη αυτή την δια­δι­κα­σία δεν μπο­ρεί να δια­φεύ­γει η δια­πά­λη που γίνε­ται μετα­ξύ της αντι­προ­σώ­πευ­σης που εξυ­πη­ρε­τεί τα συμ­φέ­ρο­ντα της διευ­θύ­νου­σας κάστας και της ορι­ζό­ντιας οργά­νω­σης της κοι­νω­νί­ας που εξυ­πη­ρε­τεί τα συμ­φέ­ρο­ντα των πολλών.

Τα συμ­φέ­ρο­ντα των ολί­γων και τα συμ­φέ­ρο­ντα των πολ­λών γίνο­νται πλέ­ον πιο φανε­ρά από την δρά­ση της κοι­νω­νί­ας πολιτών.

Οι κυβερ­νή­σεις πλέ­ον της αντι­προ­σω­πευ­τι­κής δημο­κρα­τί­ας δεν αγνο­ούν αυτή την δυνα­μι­κή, αλλά είναι εμφα­νές ότι θέλουν να την περιο­ρί­σουν μέσω του κατα­κερ­μα­τι­σμού των οργα­νώ­σε­ων της κοι­νω­νί­ας πολι­τών. Παρό­λα αυτά, η κοι­νω­νία των πολι­τών ανα­γνω­ρί­ζε­ται κατ’ανάγκη ως τρί­τος πόλος στην οικο­νο­μία και την παγκό­σμια δια­κυ­βέρ­νη­ση. Ανα­δύ­ε­ται ως δύνα­μη συναί­νε­σης και ευη­με­ρί­ας αλλά και ως δύνα­μη αμφι­σβή­τη­σης και ανα­τρο­πής, επι­βάλ­λο­ντας πολι­τι­κές για το περι­βάλ­λον, για την αντι­με­τώ­πι­ση της απα­σχό­λη­σης και κατα­πο­λέ­μη­ση της φτώ­χειας μέσα από τη συμ­με­το­χι­κή οικο­λο­γία και την κοι­νω­νι­κή αλλη­λέγ­γυα οικο­νο­μία ως πολυ­μορ­φι­κό κίνη­μα συμ­με­το­χι­κής δημοκρατίας.

 

Αυτός ο τρί­τος πόλος πέραν του κρά­τους και της αγο­ράς συνι­στά την παγκο­σμιο­ποί­η­ση από τα κάτω και συνε­νώ­νει τα παγκό­σμια κινή­μα­τα ειρή­νης, οικο­λο­γί­ας, το κατα­να­λω­τι­κό κίνη­μα και το κίνη­μα κατά της φτώ­χειας. Πρό­κει­ται για μια ολό­τη­τα η οποία ως πραγ­μα­τι­στι­κό φαι­νό­με­νο πλέ­ον έρχε­ται να συμ­βάλ­λει στην ανά­δει­ξη αυτών των δικτύ­ων εθε­λο­ντι­σμού σε κοι­νω­νι­κό κεφά­λαιο τοπι­κής, αλλά και παγκό­σμιας σημα­σί­ας για την καλύ­τε­ρη δια­χεί­ρι­ση των πόρων προς όφε­λος της κοινωνίας.

Αυτό το κοι­νω­νι­κό κεφά­λαιο συγκρο­τεί­ται από αυτό­νο­μες συλ­λο­γι­κό­τη­τες και αυτό­νο­μες κυβερ­νο­συλ­λο­γι­κό­τη­τες, με εργα­λείο το δια­δί­κτυο και τις νέες επι­κοι­νω­νια­κές δυνα­τό­τη­τες, μια δια­δι­κα­σία που δια­πι­στώ­νου­με πρα­κτι­κά πως ανα­πτύσ­σε­ται προς όφε­λος της κοι­νο­τι­κής μη κερ­δο­σκο­πι­κής παρα­γω­γής και κατ’επέκταση της κοι­νω­νι­κής οικο­νο­μί­ας, χωρίς τις παρε­νέρ­γειες μίας δογ­μα­τι­κής ιδεολογίας.

Επο­μέ­νως, εδώ μπο­ρού­με να ισχυ­ρι­στού­με ότι δημιουρ­γεί­ται ένας κοι­νός τόπος από συγκλί­νου­σες αξί­ες με δια­φο­ρε­τι­κές ιδε­ο­λο­γι­κές αφε­τη­ρί­ες, του φιλε­λευ­θε­ρι­σμού, του σοσια­λι­σμού και της οικο­λο­γί­ας οι όποιες εντέ­λει συν­θέ­τουν τις πιο ανθρώ­πι­νες και βιώ­σι­μες αξί­ες της επο­χής μας.

Αυτές οι αξί­ες μπο­λιά­ζο­νται τώρα σ’ένα νέο θεσμι­κό περι­βάλ­λον που ευνο­εί­ται από τις νέες τεχνο­λο­γί­ες την διά­χυ­ση της πλη­ρο­φο­ρί­ας την κοι­νω­νι­κο­ποί­η­ση της γνώ­σης και της κατα­νε­μη­μέ­νης ενέρ­γειας. Ένα ‘περι­βάλ­λον’ που δεν ευνο­εί πλέ­ον τις οικο­νο­μι­κές και πολι­τι­κές ελίτ στο συγκε­ντρω­τι­κό τους παι­χνί­δι. Σ’αυτό το πλαί­σιο που εννο­εί­ται η κοι­νω­νι­κο­ποί­η­ση της πνευ­μα­τι­κής ιδιο­κτη­σί­ας, του λεγό­με­νου άυλου προ­ϊ­ό­ντος της γνώ­σης της ατο­μι­κής και συλ­λο­γι­κής δημιουρ­γί­ας η κοι­νω­νία πολι­τών απο­κτά με πλε­ο­νέ­κτη­μα της ότι προ­σφέ­ρει σχε­δόν ανέ­ξο­δα την μετα­φο­ρά γνώ­σης μέσω του δια­δι­κτύ­ου, το οποίο ανα­συν­θέ­τει θεμε­λια­κά νέες αξί­ες στην ανταλ­λα­γή της γνώ­σης και των πνευ­μα­τι­κών αγαθών.

 

 

Ο Βασί­λης Τακτι­κός είναι πολι­τι­κός ανα­λυ­τής και συγ­γρα­φέ­ας βιβλί­ων κοι­νω­νι­κής οικο­νο­μί­ας. Είναι συντο­νι­στής του Πανελ­λή­νιου παρα­τη­ρη­τη­ρί­ου και δικτύ­ου αλλη­λέγ­γυας οικο­νο­μί­ας και βασι­κός ειση­γη­τής στα συνέ­δρια του χώρου. Τελευ­ταία αρθρο­γρα­φεί στις ιστο­σε­λί­δες: i‑loveathens.gr, hellas2day.gr και timesnews.gr

Βρεί­τε μας και στις σελί­δες μας στο Facebook:

Η Πολι­τι­κή σήμερα

Η Σοσιαλ­δη­μο­κρα­τία σήμερα

Η Κοι­νω­νι­κή Οικο­νο­μία σήμερα

i‑loveathens.gr